Początki budownictwa domów w Niemczech
W początkach osadnictwa na terenach na wschód od rzeki Saale i Łaby, kiedy drewno było łatwo dostępne, dominowała budowa zrębowa. Ten prosty i dogodny sposób budowania był powszechny również wśród osiedleńców niemieckich, którzy przybywali do tych regionów w ciągu stuleci.
Z czasem, wraz z zagęszczeniem zaludnienia i zwiększonym zużyciem drewna, budowa zrębowa stała się coraz bardziej kosztowna. Drewno było bowiem wykorzystywane nie tylko do budowy domów, ale także do innych celów, takich jak ogrzewanie, gotowanie, wypalanie cegieł czy wytwarzanie smoły.
W XVI wieku książęta niemieccy wydali zarządzenia ograniczające ilość zużycia drewna przy budowie domów. W tym sensie, z dawnej 100% budowy zrębowej, jako zrębowa pozostała tylko izba.
Budowlańcy znaleźli jednak sposób na spełnienie wymogów książąt. Na parterze domów zaczęto stosować murowane ściany, a na pierwszym piętrze drewno wykorzystywano tylko w odstępach niezbędnych do przenoszenia poszczególnych ciężarów z dachu. Wolne przestrzenie między konstrukcją ryglowo-słupową zostały wypełnione patykami i ciętą słomą zmieszaną z gliną.
W XVII wieku pojawił się nowy typ domu, zwany przysłupowym. W tym typie domu drewno wykorzystywano tylko w konstrukcji dachu. Dach był opierany na przysłupach, które przy wyschnięciu utrzymują prawie swoją długość. Dzięki temu unikano obniżania się dachu w wyniku wysychania drewna.
Podsumowując, historia rozwoju budownictwa domów w Niemczech to historia odejścia od budowy zrębowej w kierunku konstrukcji mieszanych i przysłupowych. Powodem tego był wzrost kosztów drewna i konieczność oszczędzania tego surowca.
Historyczne rozpowszechnianie domów przysłupowych
Domy przysłupowe były rozpowszechnione w regionach Europy Środkowej i Wschodniej, w których drewno było łatwo dostępne. W Niemczech znajdowały się głównie na wschód od rzeki Saale, w Turyngii, pod Lipskiem i pod Berlinem. Występowały również w Danii, na Litwie, w Siedmiogrodzie, na Bukowinie, w Galicji, na Węgrzech, w Czechach, na Słowacji i na Bałkanach. W Polsce domy przysłupowe znajdują się głównie w Górnych Łużycach, a największa ich koncentracja znajduje się w Bogatyni.
Etapy rozpowszechnienia
Rozpowszechnienie domów przysłupowych można podzielić na trzy etapy:
- Etap pierwszy, od X do XVI wieku, to okres, w którym domy przysłupowe były powszechnie budowane w regionach, w których drewno było łatwo dostępne.
- Etap drugi, od XVI do XVIII wieku, to okres, w którym domy przysłupowe zaczęły być zastępowane przez inne typy domów, w szczególności domy murowane. Powodem tego było zmniejszenie dostępności drewna oraz rozwój nowych technologii budowlanych.
- Etap trzeci, od XIX wieku do dziś, to okres, w którym domy przysłupowe są budowane sporadycznie, głównie w celach turystycznych.
Zalety domów przysłupowych
Domy przysłupowe mają wiele zalet, w tym:
- Trwałość i łatwość naprawy: Drewno, z którego są budowane, jest materiałem odpornym na działanie czynników atmosferycznych. W przypadku uszkodzenia drewna, można je łatwo naprawić lub wymienić.
- Energooszczędność: Drewno jest dobrym izolatorem ciepła, dlatego domy przysłupowe są ciepłe w zimie i chłodne w lecie.
- Zdrowotność: Drewno ma właściwości antybakteryjne i antyalergiczne, dlatego domy przysłupowe są przyjazne dla zdrowia.
Historyczne zmiany w konstrukcji domów przysłupowych
- Pierwotna konstrukcja wielopiętrowa – szkieletowa
Odznaczyła się prostym i wytrzymałym wiązaniem. Na zachodzie ten sposób budowania zanikał już ok. 17. wieku; do dziś utrzymał się przede wszystkim w okręgu bogatyńskim.
- Konstrukcja ryglowa z nie przechodzącymi przysłupami
U góry pokazane są dwa stopnie przejścia do tego nowszego sposobu budowania.
Specjalne sposoby wykonania domów przysłupowych
- Poza różnorodnością w występowaniu pod względem wielkości i zdobienia domów, istnieje również szereg przypadków szczególnych:
- Domy przysłupowe budowało się na stromych zboczach. Zdarzało się przy tym, że w górnej części zbocza dom posiadał jedno piętro, a w dolnej dwa piętra.
- Zdarzył się przypadek, co jeszcze dziś jest widoczne przy muzeum „Dom Jeźdźca” („Reiterhaus”) w Neusalza-Spremberg, że przysłupy stoją w górnej kondygnacji; w innych domach stoją nad sobą.
„Dom Jeźdźca” (niem. Reiterhaus) według obrazu Karola Voigta
- Wyjątki również istnieją, są to domy posiadające nie prostokątny, lecz skośny rzut poziomy, co było spowodowane skromnością działki bu¬dowlanej, na której usytuowano te domki. (W Bogatyni takie przypadki zniknęły; po niemieckiej stronie w niektórych miejscowościach jeszcze istnieją, nazywane przez ludność „chwiejnymi domkami”).
- Przy domach przysłupowych również spotyka się rzuty poziome
w kształcie litery „T”, albo takie, które tworzą kąt. Przez dobudowanie mogą również powstać rzuty poziome w formie litery „L”, albo w kształcie krzyża „+”. - Podłożem do dalszego zróżnicowania są domy z górnym półpiętrem.
- Wzbogacenie form widoczne w rzucie bocznym nastąpiło przez zastosowanie dachu ciągnącego się do tyłu (Końska Głowa), lub też przez budowanie dwóch kondygnacji od strony ulicy i dach wydłużony do tyłu tylko do jednego piętra (Frak dach).
- Dalsze warianty domów przysłupowych były efektem budowy domów z gankiem z przodu (również nazwa „podcień”), albo tzw. „izbą krzyżową”. Przy tym występują mniejsze lub większe wyskoki przed ścianą szczytową, lub też przed okapami domu, można też zobaczyć mniej lub bardziej ozdobione konstrukcje podpierające. (Na przykład budynki przy rynku w Sulikowie).
- Od czasu, kiedy tkactwo ręczne było w pełni ukształtowane, powstał dalszy wariant budownictwa przysłupowego. Ponieważ wtenczas, ze względu na rozwój tkactwa istniały domostwa, do których nie należał żaden rolniczo uprawiany areał (więc i żadna stajnia), powstały domy, które z obydwu stron korytarza posiadają izby zrębowe. (Tzw. „domy dwuizbowe”, na które się również trafia w Bogatyni):
- Jako rzadkość trzeba wymienić na Górnych Łużycach sposób budowania z izbą zrębową na górnym piętrze (np. w Waltersdorf, niedaleko od granicy czeskiej), ten rodzaj budowy częściej występuje w północnych Czechach. Te budowle wskazują na wysoko rozwiniętą technikę ciesielską.
- Przeważnie tkacze posiadali tylko mały areał do uprawy rolnej, tak że w małym przysłupowym domku strych wystarczył do przechowywania siana dla kozy. (Powinno się tu nadmienić, że w 19. i na początku 20. wieku, kiedy gruźlica była prawie nieuleczalna, codzienne świeże mleko tego pożytecznego zwierzęcia, biedotę wiejską bardzo skutecznie chroniło od obszernej katastrofy).
- W przysłupowym domu małorolnego rolnika można odróżnić przednią strefę mieszkalną z izbą zrębową, środkowy korytarz z wejściem do tej izby i nieraz do komórki dla starców („dożywocie”, „wymiar”) i również z drzwiami do stajni, do której nieraz jako czwarta strefa jeszcze była dobudowana stodoła.
- Mniejsze i większe domy przysłupowe rolnicze zasadniczo zawsze posiadały górne piętro i duży strych do przechowywania siana dla dobudowanej stajni. (Przy tym trzeba wskazać na to, że w celu hamowania rozwiniętego pożaru, podłoga strychu rozmyślnie często składała się tylko z gęsto ułożonych drewnianych drągów, pokrytych około 5 cm warstwą gliny. Tak samo zbudowano przylegające ściany i nawet drzwi do strychu).
-
Największymi domami przysłupowymi były jednak nie rolnicze, lecz domy kupców towarów tkackich (tzw. faktorowie), którzy z reguły stawali się zamożni, co ukazywali przy budowie swoich domów. (Taki okazały dom świetnie odremontowany stoi np. w Eibau; w Bogatyni takie duże domy stoją przy ulicy 1 Maja).
Ogólnie można powiedzieć, że prawie każdy dom przysłupowy zbudowany przed dwoma, trzema wiekami, służąc wielu pokoleniom różnego zawodu, według potrzeb każdego pokolenia został mniej lub więcej przebudowany; jednak te konstrukcje dobrze to wytrzymały.
Tak np. murowana stajnia pierwotnego domu rolniczego ze swoimi sklepieniami została przeobrażona w skład albo w sklep i w naszym czasie może tam być stołówka i świetlica pensjonatu, albo wyszynk piwa w gospodzie; (tak i z tej ostatniej racji niech żyją nam nasze miłe budowle przysłupowe!).
Ozdoba i upiększenie domów przysłupowych
Detale przy konstrukcji domów przysłupowych wykazują zawsze funkcje konstruktywne jak i ozdobne. Przejścia są płynne:
- Gwoździe drewniane:
- Gwóźdź drewniany jest stosowany przy złączach drewnianych w formie nakładek i czopów. Przy nakładkach gwóźdź ma zadanie dociskania i trzymania, przy czopach raczej występuje jako zabezpieczenie.
- Gwóźdź zawsze był zrobiony z drewna twardego. W wypadku gwoździa wystruganego z kwadratowym przekrojem około 2 razy 2cm, to wywiercona dziura musiała być w przekroju trochę mniejsza. W regularnym wypadku gwóźdź był trochę stożkowaty i z krótkim szpicem.
Długość gwoździ wynosiła trochę więcej jak grubość belek, tak że na stronie wbicia wystawał na 2-3cm. Regularnie zastosowano przy każdym złączu jednego gwoździa, czasami dwa w odstępie około 5cm. Przy niektórych domach spotyka się również toczone gwoździe, które często posiadają głowę
w postaci gałki.
- Miecze i knagi
Miecze i knagi spotyka się w wielu wariacjach z różnym zdobieniem.
- Rozpory nad oknami parteru również wykazują mniej lub więcej wystrugane rożnego rodzaju zdobienia.
-
Przysłupy również ozdobiono zaczynając od prostego strugania krawędzi aż do znakomitych ozdobnych form barokowych.
- Formy zdobienia w „Górnołużyckim zadeskowaniu”:
- Pokrycia łupkiem
Łupek może występować w rożnych dobranych barwach i tworzy rożne symbole, jak np. „Słońce”.
- Drzwi i okna
Ścianki przy drzwiach często występują jako ozdobne granitowe słupy. Drewniane drzwi wejściowe również są ozdobnie profilowane i wewnątrz posiadają drewnianą belkę jako zasuwę. Obicia są kunsztowne.
Okna przydrzwiowe do korytarza zazwyczaj posiadają jako zakratowanie wartościową pracę kowalską i również często mają ścianki granitowe.
Okna na górnym piętrze wykazują sześciokrotny podział i ozdobną, zewnętrzną przyłgę. Jedną z sześciu szyb można z osobna otworzyć dla klimatyzacji wnętrza.
- Okna na dachu
Występują jako podłużny „Szczupak” Albo jako „Wole Oko”, przy czym filigranowa stolarka okienna nieraz rozwija się w ozdobne kwiaty (np. Bogatynia ul. 1. Maja 2).
-
Wewnątrz domu:
Sklepienie krzyżowe ozdobnie wykonane, częściowo barwnie wykończone.
Ozdobiony sufit z zadeskowaniem.
Zwykłe sklepienie krzyżowe z hakiem pomocniczym dla rzeźnika i kamienną ławką, którą czasem też umieszczano przed domem dla spędzenia „fajrantu”.
Wzory kamiennych ławek
Wzory krat okiennych.
Z lewej do prawej strony coraz kunsztowniejsze.
Konstrukcyjne detale przy domach przysłupowych, od fundamentu do kalenicy
Żaden z domów przysłupowych by nie powstał, gdyby wszyscy przyciągani rzemieślnicy, czeladnicy, uczniowie i pomocnicy, ze sobą nie współpracowali
i swoje prace dobrze miedzy sobą uzgadniali. Trzeba zaznaczyć, że taka współpraca odbywała się z reguły bez dzisiaj znanej dokumentacji projektowej. Z grona dziś jeszcze znanych rzemieślników przy budowie domu przysłupowego brali udział: murarz, cieśla, dekarz, stolarz, kamieniarz, kowal, ślusarz
i zdun. Do robot z gliną, służyło dziś już nie istniejące rzemiosło – gliniarz. Dla rzemieślników 19. wieku było sprawą honoru wykonać swoje dzieło w jak najwyższej jakości, tzn. że również starano się wykonać wszystko pięknie, na czym zyskiwał cały dom.
- Prace murarskie przy piwnicy, przy cokole, przy ścianach, przy sklepieniach i przy kominach
Sklepienie piwnicy:
- wykop tak zrobiony, że ziemia służy jako szalunek
albo
- ustawiony drewniany szalunek
- gotowe sklepienie
1 Ziemia;
2 Sklepienie;
3 Nasyp;
4 Mur;
5 Wejście do piwnicy;
6 Podłoga z dyli na kantówkach;
7 Ściana zrębowa;
8 Przysłup;
9 Kantówki;
10 Podpory na podwójnych klinach;
11 Profil sklepienia z bali;
12 Deski szalunku jako podłoże sklepienia.
Rodzaje sklepień:
1 Sklepienie kolebowe sięgające aż do podłogi;
2 Sklepienie krzyżowe sięgające aż do podłogi;
3 Sklepienie kolebowe podniesione;
4 Sklepienie krzyżowe podniesione;
5 Sklepienie żaglowe;
6 Sklepienie odcinkowe pomiędzy stalowymi dźwigarami.
(Przy domach przysłupowych formy 5 i 6 są rzadko spotykane).
-
Prace ciesielskie przy izbie zrębowej, przy szkielecie domu i przy wiązaniu konstrukcji dachowej
U dołu pokazane są historyczne narzędzia ciesielskie:
- Dwuosobowa piła poprzeczna;
- Topór ciesielski;
- Jednostronnie spłaszczona podłużna siekiera do bocznego obrabiania okrąglaków.
1 Pień, okrąglak;
2 Okrąglak z dolnym wyżłobieniem;
3 Okrąglak dwustronnie obrabiany;
4 Czterostronnie obrabiany okrąglak.
Wiązania na rogu izby zrębowej
1 Róg z okrąglaków na obłap z ostatkami;
2 Jak wyżej, ale z wyżłobieniem
w okrąglakach;
3 Jak wyżej, ale z czterostronnie obrabianego okrąglaka;
4 Róg na jaskółczy ogon;
5 Róg na zamek francuski.
1 Miecz górny na nakład miedzy przysłupem i rozporą;
2 Miecz górny na czop;
3 Knaga z czopem na zacios.
Złącze na rogu górnego piętra z podwójnie skośnym obłapiem w ryglach dolnych przy nie przechodzącym przysłupem narożnym; słup narożny z czopem wstecznym.
Złącze górne z oczepem wygląda tak samo.
Rysunek zasadniczych konstrukcji dachowych: (wielkości przedstawiono we właściwych relacjach; x - płatwia, ____ - kleszcze).
1 Dach krokwiowy;
2 Dach jętkowy;
3 Dach płatwiowy – bez wewnętrznego wiązania;
4 Dach płatwiowo-kleszczowy z dwoma ścianami stolcowymi;
5 Dach płatwiowy z wiązarem pełnym
i z podwójnie leżącymi stolcami;
6 Dach jętkowy z jedną ścianką, stolcową;
7 Dach jętkowy z dwoma ścianami stolcowymi.
Pokazane jest wykorzystanie pnia w tartaku w formie desek okorkowych, bali i normalnych desek
1 Okorek
2 Bala postronna
3 Bala rdzeniowa (jeżeli cieńsza to deska rdzeniowa)
4 Deska postronna
Szkic pokazuje typowe zachowanie przy wyschnięciu wykrojonych bal i desek:
- r – prawa strona (rdzeniowa)
- l – lewa strona (bielina)
- M – rurka rdzeniowa
- Kb – zakres rdzeniowy
- Sp – zakres bieliny
Rodzaje zadeskowań:
1 Zadeskowanie na styk
2 Zadeskowanie z listwą
3 Zadeskowanie w nakładkę
4 Zadeskowanie nieobrzynane w nakładkę
5 Zadeskowanie w nakład prosty
6 Zadeskowanie na wpust i grzebień
7 Jak 6 z wykazaniem fugi
8 Zadeskowanie z obustronnym wpustem i piórem
9 Zadeskowanie poziome w nakład (lewa strona jest zewnętrzną)
10 Zadeskowanie na zaluzie (lewa strona jest zewnętrzną)
Historycznie głównym rodzajem zadeskowania są przykłady 1 i 3, częściowo 9; nowsze rodzaje 5 do 8; 10 często przy szopach do suszenia.
Przy odnowieniu zgniłej stopy przysłupu cieśla zawsze musi przestrzegać zabezpieczenia budynku w kierunku pionowym i poziomym za pomocą skośnych podpór. (Przy tym przy okrąglakach przynajmniej przekrój 12 cm, przy kantownikach przekrój przynajmniej 10/10 cm).
Podpory pionowe u góry wykazują klocki drewniane (U) i stoją na podnośnikach budowlanych (B). Podpory skośne przy pomocy klinów u stóp ciągle muszą być przyciskane do budynku.
- Prace dekarskie
Materiały do tradycyjnego pokrycia dachu:
1 Dachówka płaska – „Karpiówka”.
2 Łupek w formie normalnej dla pokrycia
w systemie „staroniemieckim” (przy okapie, przy kalenicy, przy krawędzi szczytowej, przy koszu i przy narożu istnieją wariacje w formie)
3 Łupek ostrokątny
4 Łupek ośmiokątny
5 Gont – dranica
6 Gont deskowaty
Ozdobne gąsiory na kalenicy
Rodzaje pokryć karpiówkami: Pokrycie podwójne na łuskę i na koronkę
Rodzaje pokryć łupkami
- Prace stolarskie: Przy ozdobnych pracach na ścianie szczytowej chyba stolarz spotkał się z cieślą.
Drewniany parapet
1 Cześć wpuszczona do ściany izby zrębowej;
2 Powierzchnia pod nastojem okna;
3 Powierzchnia pod przylgą.
Pracą stolarza przy domu przysłupowym była również wewnętrzna stolarka budowlana, przy tym charakterystyczne zasuwy przy oknach.
-
Prace gliniarskie:
Zadaniem gliniarza (= kowalik) było wypełnienie wnętrza ścian ryglowych szczapami (kijami) obwiniętymi słomą, nasyconą mlekiem glinianym i nanoszenie słomogliny
z obydwóch stron, kończąc nanoszeniem górnej warstwy z gliny albo z zaprawy wapniowej jako tynk. Powierzchnia tynku została bielona mlekiem wapna.
Podobne zadanie miał gliniarz przy budowie stropów przed nakładaniem dyl, albo na strychu z warstwą słomogliny jako ochrona przeciwpożarowa i dla tłumienia ciepła.