Początki budownictwa domów w Niemczech

W początkach osadnictwa na terenach na wschód od rzeki Saale i Łaby, kiedy drewno było łatwo dostępne, dominowała budowa zrębowa. Ten prosty i dogodny sposób budowania był powszechny również wśród osiedleńców niemieckich, którzy przybywali do tych regionów w ciągu stuleci.

Z czasem, wraz z zagęszczeniem zaludnienia i zwiększonym zużyciem drewna, budowa zrębowa stała się coraz bardziej kosztowna. Drewno było bowiem wykorzystywane nie tylko do budowy domów, ale także do innych celów, takich jak ogrzewanie, gotowanie, wypalanie cegieł czy wytwarzanie smoły.

W XVI wieku książęta niemieccy wydali zarządzenia ograniczające ilość zużycia drewna przy budowie domów. W tym sensie, z dawnej 100% budowy zrębowej, jako zrębowa pozostała tylko izba.

Budowlańcy znaleźli jednak sposób na spełnienie wymogów książąt. Na parterze domów zaczęto stosować murowane ściany, a na pierwszym piętrze drewno wykorzystywano tylko w odstępach niezbędnych do przenoszenia poszczególnych ciężarów z dachu. Wolne przestrzenie między konstrukcją ryglowo-słupową zostały wypełnione patykami i ciętą słomą zmieszaną z gliną.

W XVII wieku pojawił się nowy typ domu, zwany przysłupowym. W tym typie domu drewno wykorzystywano tylko w konstrukcji dachu. Dach był opierany na przysłupach, które przy wyschnięciu utrzymują prawie swoją długość. Dzięki temu unikano obniżania się dachu w wyniku wysychania drewna.

Podsumowując, historia rozwoju budownictwa domów w Niemczech to historia odejścia od budowy zrębowej w kierunku konstrukcji mieszanych i przysłupowych. Powodem tego był wzrost kosztów drewna i konieczność oszczędzania tego surowca.

Historyczne zmiany w konstrukcji domów przysłupowych

• Pierwotna konstrukcja wielopiętrowa – szkieletowa
  Odznaczyła się prostym i wytrzymałym wiązaniem. Na zachodzie ten sposób budowania zanikał już ok. 17. wieku; do dziś utrzymał się przede wszystkim w okręgu bogatyńskim.

• Konstrukcja ryglowa z nie przechodzącymi przysłupami
  U góry pokazane są dwa stopnie przejścia do tego nowszego sposobu budowania.

Specjalne sposoby wykonania domów przysłupowych

1. Poza różnorodnością w występowaniu pod względem wielkości i zdobienia domów, istnieje również szereg przypadków szczególnych:

• Domy przysłupowe budowało się na stromych zboczach. Zdarzało się przy tym, że w górnej części zbocza dom posiadał jedno piętro, a w dolnej dwa piętra.
• Zdarzył się przypadek, co jeszcze dziś jest widoczne przy muzeum „Dom Jeźdźca” („Reiterhaus”) w Neusalza-Spremberg, że przysłupy stoją w górnej kondygnacji; w innych domach stoją nad sobą.

• Wyjątki również istnieją, są to domy posiadające nie prostokątny, lecz skośny rzut poziomy, co było spowodowane skromnością działki bu¬dowlanej, na której usytuowano te domki. (W Bogatyni takie przypadki zniknęły; po niemieckiej stronie w niektórych miejscowościach jeszcze istnieją, nazywane przez ludność „chwiejnymi domkami”).
• Przy domach przysłupowych również spotyka się rzuty poziome
  w kształcie litery „T”, albo takie, które tworzą kąt. Przez dobudowanie mogą również powstać rzuty poziome w formie litery „L”, albo w kształcie krzyża „+”.
• Podłożem do dalszego zróżnicowania są domy z górnym półpiętrem.
• Wzbogacenie form widoczne w rzucie bocznym nastąpiło przez zastosowanie dachu ciągnącego się do tyłu (Końska Głowa), lub też przez budowanie dwóch kondygnacji od strony ulicy i dach wydłużony do tyłu tylko do jednego piętra (Frak dach).

• Dalsze warianty domów przysłupowych były efektem budowy domów z gankiem z przodu (również nazwa „podcień”), albo tzw. „izbą krzyżową”. Przy tym występują mniejsze lub większe wyskoki przed ścianą szczytową, lub też przed okapami domu, można też zobaczyć mniej lub bardziej ozdobione konstrukcje podpierające. (Na przykład budynki przy rynku w Sulikowie).

1. Od czasu, kiedy tkactwo ręczne było w pełni ukształtowane, powstał dalszy wariant budownictwa przysłupowego. Ponieważ wtenczas, ze względu na rozwój tkactwa istniały domostwa, do których nie należał żaden rolniczo uprawiany areał (więc i żadna stajnia), powstały domy, które z obydwu stron korytarza posiadają izby zrębowe. (Tzw. „domy dwuizbowe”, na które się również trafia w Bogatyni):

• Jako rzadkość trzeba wymienić na Górnych Łużycach sposób budowania z izbą zrębową na górnym piętrze (np. w Waltersdorf, niedaleko od granicy czeskiej), ten rodzaj budowy częściej występuje w północnych Czechach. Te budowle wskazują na wysoko rozwiniętą technikę ciesielską.
• Przeważnie tkacze posiadali tylko mały areał do uprawy rolnej, tak że w małym przysłupowym domku strych wystarczył do przechowywania siana dla kozy. (Powinno się tu nadmienić, że w 19. i na początku 20. wieku, kiedy gruźlica była prawie nieuleczalna, codzienne świeże mleko tego pożytecznego zwierzęcia, biedotę wiejską bardzo skutecznie chroniło od obszernej katastrofy).
• W przysłupowym domu małorolnego rolnika można odróżnić przednią strefę mieszkalną z izbą zrębową, środkowy korytarz z wejściem do tej izby i nieraz do komórki dla starców („dożywocie”, „wymiar”) i również z drzwiami do stajni, do której nieraz jako czwarta strefa jeszcze była dobudowana stodoła.
• Mniejsze i większe domy przysłupowe rolnicze zasadniczo zawsze posiadały górne piętro i duży strych do przechowywania siana dla dobudowanej stajni. (Przy tym trzeba wskazać na to, że w celu hamowania rozwiniętego pożaru, podłoga strychu rozmyślnie często składała się tylko z gęsto ułożonych drewnianych drągów, pokrytych około 5 cm warstwą gliny. Tak samo zbudowano przylegające ściany i nawet drzwi do strychu).

1. Największymi domami przysłupowymi były jednak nie rolnicze, lecz domy kupców towarów tkackich (tzw. faktorowie), którzy z reguły stawali się zamożni, co ukazywali przy budowie swoich domów. (Taki okazały dom świetnie odremontowany stoi np. w Eibau; w Bogatyni takie duże domy stoją przy ulicy 1 Maja).

Ogólnie można powiedzieć, że prawie każdy dom przysłupowy zbudowany przed dwoma, trzema wiekami, służąc wielu pokoleniom różnego zawodu, według potrzeb każdego pokolenia został mniej lub więcej przebudowany; jednak te konstrukcje dobrze to wytrzymały.

Tak np. murowana stajnia pierwotnego domu rolniczego ze swoimi skle­pieniami została przeobrażona w skład albo w sklep i w naszym czasie może tam być stołówka i świetlica pensjonatu, albo wyszynk piwa w gospodzie; (tak i z tej ostatniej racji niech żyją nam nasze miłe budowle przysłupowe!).

1. Miecze i knagi

Miecze i knagi spotyka się w wielu wariacjach z różnym zdobieniem.

1. Rozpory nad oknami parteru również wykazują mniej lub więcej wystru­gane rożnego rodzaju zdobienia.

2. Przysłupy również ozdobiono zaczynając od prostego strugania krawędzi aż do znakomitych ozdobnych form barokowych.

1. Formy zdobienia w „Górnołużyckim zadeskowaniu”:

1. Pokrycia łupkiem

Łupek może występować w rożnych dobranych barwach i tworzy rożne symbole, jak np. „Słońce”.

1. Drzwi i okna

Ścianki przy drzwiach często występują jako ozdobne granitowe słupy. Drewniane drzwi wejściowe również są ozdobnie profilowane i wewnątrz posiadają drewnianą belkę jako zasuwę. Obicia są kunsztowne.

Okna przydrzwiowe do korytarza zazwyczaj posiadają jako zakratowanie wartościową pracę kowalską i również często mają ścianki granitowe.

Okna na górnym piętrze wykazują sześciokrotny podział i ozdobną, zewnętrzną przyłgę. Jedną z sześciu szyb można z osobna otworzyć dla klimatyzacji wnętrza.

1. Okna na dachu

Występują jako podłużny „Szczupak” Albo jako „Wole Oko”, przy czym fili­granowa stolarka okienna nieraz rozwija się w ozdobne kwiaty (np. Bogatynia ul. 1. Maja 2).

Konstrukcyjne detale przy domach przysłupowych, od fundamentu do kalenicy

Żaden z domów przysłupowych by nie powstał, gdyby wszyscy przyciągani rzemieślnicy, czeladnicy, uczniowie i pomocnicy, ze sobą nie współpracowali
i swoje prace dobrze miedzy sobą uzgadniali. Trzeba zaznaczyć, że taka współpraca odbywała się z reguły bez dzisiaj znanej dokumentacji projektowej. Z grona dziś jeszcze znanych rzemieślników przy budowie domu przysłupo­wego brali udział: murarz, cieśla, dekarz, stolarz, kamieniarz, kowal, ślusarz
i zdun. Do robot z gliną, służyło dziś już nie istniejące rzemiosło – gliniarz. Dla rzemieślników 19. wieku było sprawą honoru wykonać swoje dzieło w jak najwyższej jakości, tzn. że również starano się wykonać wszystko pięknie, na czym zyskiwał cały dom.

1. Prace murarskie przy piwnicy, przy cokole, przy ścianach, przy sklepieniach i przy kominach